Fl-istess post fejn illum insibu s-Santwarju tal-Madonna tal-Grazzja, fl-antik kien hemm Kappella oħra li kienet ukoll iddedikata lil Madonna tal-Grazzja.  Din il-kappella kienu jżuruha bosta nies kemm għal rashom kif ukoll f’pellegrinaġġi. Maż-żmien, il-kappella kienet saret żgħira wisq biex setgħet tesa’ l-pellegrinaġġi bla għadd li kienu ġejjin jagħmlu żjara minn kull rokna tal-gżira ta’ Malta.  Għalhekk inħass il-bżonn li jinbena dan is-Santwarju kbir sabiex ikun jista jilqa fi ħdanu d-devoti li kull ma jmur kienu dejjem qiegħdin jiżdiedu.
 

L-ewwel ġebla tas-Santwarju kienet tqiegħdet fl-10 ta’ Mejju 1641 u l-bini tlesta fl-1696, għalkemm ix-xogħol ta’ l-iskultura u l-induratura dam sejjer sal-1737.  L-istil rinaxximentali tiegħu u d-dekorazzjonijiet li saru fih f’dawn l-aħħar żmenijiet jagħmluh wieħed mill-isbaħ Santwarji f’pajjiżna. F’dan is-Santwarju insibu 3 kappelluni, wieħed tal-Kurċifiss, ieħor tar-Rużarju u l-ieħor tal-Kor.  Insibu ukoll 5 altari li huma ddedikati lill-Kurċifiss, lil Sant’Anna, lill-Madonna tar-Rużarju, lil Santu Rokku u l-Altar tal-Kor. L-altar maġġur ta’ dan is-Santwarju huwa meqjus bħala wieħed mill-isbaħ li għandna f’Malta. Kien daħal għalih ċertu Vincenz Duranti fl-1804.  Fil-festa titulari, fuq dan l-altar jintramaw il-gandlieri magħmulin mill-iskultur Mariano Gerada fl-1790, terħa u kunupew irrakmati fl-1875, ventaltar tal-fidda magħmul fl-1904 u stonsorju tal-fidda rregalat mill-Maltin tal-Algiers fl-1852.  Għal dan l-istonsorju, fl-1946 sar pedestal tal-fidda li ġie rregalat mis-Sinjura Michela Darmanin.
 

In-Navi ġew mibnijin fuq pjanta tal-perit Giuseppe Pace li jarmonizzaw perfettament mal-kumplament tas-Santwarju.  Il-bini tagħhom kien assolutament meħtieġ minħabba ż-żieda tal-popolazzjoni. Fl-irvell tal-Maltin kontra l-Franċiżi, l-koppla kienet ġarbet ħsarat estensivi għalhekk inħasset il-ħtieġa li din tiġi mibdula u bdiet tinħatt propju fl-1926. Il-koppla u l-ambjent ta’ taħtha ġew iddekorati għall-okkazzjoni tal-Inkurunazzjoni.  L-ewwel ma saru fl-1940 kienu l-Evanġelisti tal-lunetti, xogħol il-pittur Caruana, u l-armi ta’ taħthom xogħol l-iskultur Ġużeppi Galea li jfakkru fil-Gran Mastri Alof de Wignacourt, il-parrinu tal-ewwel tarbija li tgħammdet fis-Santwarju u Ferdinand von Hompesch li għolla ‘l Ħaż-Żabbar għad-dinjita’ ta’ Belt u l-isqfijiet Belaguer Cammarasa li bierek l-ewwel ġebla tas-Santwarju u Gonzi li nkuruna l-Madonna.  Il-pittura u d-dekorazzjonijiet tal-koppla tlestew fi Frar tal-1951, mill-istess pittur Caruana. Fit-tmien flieli tal-koppla l-ġdida jinsabu rappreżentati t-tmien beatitudnijiet.  Il-vetrati tat-twieqi saru fl-1952 u jirrapreżentaw il-qraba tal-Madonna: San Ġużepp, David, San Ġwakkin, Sant’ Anna, Santa Eliżabetta, San Zakkarija, San Ġakbu ż-Żghir u San Ġwann Battista.
 

Id-dekorazzjonijiet tal-kappelluni laterali, l-irħam tal-gwarniċun u tal-altari, l-induratura tas-saqaf, tal-prospettivi tal-altari u tal-kultura l-oħra kollha, u l-pavaljuni bil-gwarniċi indurati, saru wkoll fl-okkażżjoni tal-Inkurunazzjoni.  Anki t-trieħi tal-altari u l-ventaltari saru għall-istess okkażżjoni.  Il-linef il-kbar tal-kristall imdendlin bejn il-kappelluni u l-presbiterju ġew inawgurati fit-2 ta’ Settembru 1956.  Fl-1957 ġiet inawgurata il-pittura tal-abside tal-kappellun tal-Kruċifiss, tal-pittur Ġużeppi Caruana li tirrappreżenta l-battalja ta’ Lepanto mirbuħa mill-Insara fl-1571.  Il-pittura tal-abside tal-kappellun tar-Ruzarju ġiet inawgurata fl-1961 u tirrapreżenta ż-żewġ papiet Alessandru VII u Innocenzju XII benefatturi tas-Santwarju flimkien ma’ Granmastri u devoti oħra tal-Madonna tal-Grazzja.  Il-ventaltar tal-fidda tal-Kruċifiss ġie nawgurat fl-1965.  Fl-1947 ġiet inawgurata il-pittura tal-abside li tirrapreżenta l-Madonna bħala nixxiegħa tal-grazzji u tfakkar ir-rebħa tal-1565 miksuba bl-interċessjoni tagħha.  It-12 il-lampier miżmumin minn erba’ bilanċieri tal-fidda saru fl-1958 u l- ventaltar tal-fidda li jfakkar fl-Inkurunazzjoni u l-grazzji li jinqalgħu bl-interċessjoni tal-Madonna kien inawgurat fl-okkażżjoni tal-festa tal-1961.
 

L-ewwel Sagristija tas-Santwarju kienet fuq in-naħa tax-xellug, wara l-kappellun tar-Rużarju.  Din is-sagristija tlestiet madwar is-sena 1707.  Fl-1851 inbniet sagrisitija oħra ġdida fuq in-naħa tal-lemin.  Din is-sagristija bdiet tintuża mis-saċerdoti filwaqt li l-oħra tħalliet għall-fratelli.  Fl-1961 f’din is-sagristija sar xi tibdil li għamilha iktar sabiħa u mdawla nbilli tneħħew minnha żewġ kwadri kbar ta’ qtugħ ir-ras ta’ San Ġwann u tal-Epifanija li llum jinsabu fil-Mużew, u minnflok infetħet tieqa spazjuża fil-baxx għad-dawl u ventilazzjoni.  Fl-1963, is-sagristija ewlenija u l-kmamar ta’ ma ġenbha ġew imħarrfin u flokhom saret sagrisitija oħra spazjuża bl-armarji tal-kawba u kwadri kbar b’xeni ta’ taqbid u rebħ miksub mill-flotta tal-Ordni. Riċentament għadu kif tlesta x-xogħol ta’ pittura tal-kopletti ta’ dan is-Santwarju.
 

L-EWWEL MAGĦMUDIJA

Ta’ min wieħed isemmi li l-ewwel magħmudija li ġiet iċċelebrata fil-parroċċa saret fl-10 ta’ Ġunju 1616 mill-kappillan Dun Angelo Pontremoli.  It-tarbija ngħatat l-isem ta’ Marija u l-parrinu ma’ kien ħadd ħlief il-Granmastru Alof de Wignacourt.  Ta’ min iżid li l-fonti tal-magħmudija li ntuża f’din l-okkażżjoni għadu ppreservat b’għożża kbira fil-Mużew tas-Santwarju.  Fil-ġenb tiegħu għadhom jidhru żewġ armi, dik tal-Granmastru Wignacourt u dik ta’ Monsinjur Cagliares li dak iż-żmien kien l-Isqof ta’ Malta.

 

IL-PITTURA TITULARI

L-aħħar pittura titulari tas-Santwarju tal-Madonna tal-Grazzji li għadha meqjuma sal-ġurnata tal-lum tirrapreżenta lill-Omm Verġni bil-Bambin Ġesu’ fuq diragħjha waqt li qiegħda xxerred il-grazzji.  Permezz t’anġlu ieħor qiegħda ssejjaħ ruħ li għadha kemm issaffiet min-nar tal-purgatorju, filwaqt li erwieħ oħra qiegħdin jitolbuha tidħol għalihom.  Fuq il-lemin tal-Madonna, minflok ma nsibu lil San Leonardu, protettur tal-ilsiera, nilmħu lil San Bernard u n-naħa t’isfel hemm l-arma tal-familja Piscopo Macedonia.  Dan biex ifakkar lil dawk li kellhom jiġu warajh li l-ispejjez biex saret din il-pittura tħallsu minn Bernardo Piscopo Macedonia.  Tant hu hekk li taħt l-arma għadhom jinqraw xi kliem.  Fuq in-naħa tax-xellug tal-Madonna, flok kif soltu nsibu lil San Ġwann Battista, naraw vaxell tal-Ordni ta’ San Ġwann.  Din il-pittura hija x-xogħol t’Alessio Erardi, iben il-wisq famuż Stefano Erardi, li lilu sa ftit żmien ilu din il-pittura kienet bi żball attribwita.

 

L-INKURUNAZZJONI

Iż-Żabbarin sa minn dejjem kienu grati għax-xita ta’ grazzji li kienu jaqilgħu m għand Ġesu’ bl-interċessjoni ta’ Marija, u għalhekk kellhom ix-xewqa li jaħtruha bħala r-Reġina tagħhom , billi jinkurunaw ix-xbieha Tagħha, kif ukoll dik ta’ Binha Ġesu’.  Il- kappillan Zarb mexxa ‘il quddiem ix-xewqa tagħhom billi ppreżenta petizzjoni  għall- Inkurunazzjoni lill-Arċisqof Mons. Mikiel Gonzi fit-13 ta’ Marzu 1948.  L-inkurunazzjoni saret minn Mons. Mikiel Gonzi fit -2 ta’ Settembru 1951.  Flimkien mal-poplu devot ta’ Ħaż-Żabbar kienet preżenti kwantita’ kbira ta’ nies minn kull rokna tal-gżira.  L-entużjażmu ta’ dawk kollha li kienu preżenti ma jistax wieħed jiddeskrivih meta fost id-daqq tal-qniepen u l-isparar tal-murtali, Mons.Gonzi qiegħed fuq ras il-Bambin u l-Madonna kuruni tad-deheb miżgħuda bil-ħaġar prezzjuz.  Dawn iż-żewġ kuruni kienu ġew mgħotija mid-devoti ta’ Ħaż-Żabbar, kemm għonja kif ukoll foqra ta’ kull eta’ u ta’ kull għaqda soċjali.
 

L-ISTELLARJU

Sabiex jiġi ċċelebrat il-50 Anniversarju mill-Inkurunazzjoni tal-kwadru titulari kien ġie deċiż illi l-istess kwadru jiġi mżejjen bi 12-il stilla li kull stilla kellha tiġi akkumpanjata b’xi għadd soċjail. Dan seħħ nhar il-Ħadd 2 ta’ Settembru 2001 mill-Mons. Arċisqof Ġużeppi Mercieca fil-preżenza ta’ Mons. Isqof Awziljari Annettu De Pasquale.